Rất nhiều ngành nghề từ xa xưa đều có ngày giỗ Tổ để tưởng nhớ đến
người sáng lập nghề và truyền bá rộng rãi trong xã hội. Một hình thức
văn hóa thể hiện tinh thần "Uống nước nhớ nguồn". Trong các ngành nghề ở
nước ta, thú vị nhất có thể nói là ngành xây dựng (gồm nghề: thợ xây,
mộc, cơ khí) lại có đến 2 ngày giỗ. Đó là ngày 13 tháng 6 và ngày 20
tháng 12 Âm lịch.
Bắt đầu từ truyền thuyết
Theo truyền thuyết, vào thời Lục quốc phân tranh trong lịch sử Trung
Quốc, có một người thợ mộc tài giỏi nhất nước Lỗ, tuân lệnh nhà vua bỏ
ra gần 3 năm ròng rã để nghiên cứu và chế tạo một con diều bằng gỗ chở
được một người, lợi dụng hướng gió mà thả bay lên trời do thám tình hình
quân lính nước Tống ở biên thùy. Người này có tên là Lỗ Ban, danh tiếng
vang lừng, được tôn sùng là bậc thầy của thợ mộc nước Lỗ.
Trước thời Lục quốc khoảng 500 năm, cũng tại nước Lỗ có ông Công Thư
Ban, con của Lỗ Chiêu Công, chỉ huy tất cả thợ xây dựng đền đài cung
điện, đã nghiên cứu và chế tạo ra hai dụng cụ để phục vụ cho xây dựng
được chuẩn xác và mau chóng. Đó là "quy" tựa như chiếc compa ngày nay,
và "củ" là chiếc thước bọt nước cổ xưa. Câu nói "làm theo quy củ" có thể
xuất xứ từ đây!
Tương truyền, Mạnh Tử có hạ bút tán dương ca ngợi Công Thư ban như sau:
"Công Thư tử chi xảo, bất dĩ quy củ, bất năng phương viên hành", có thể
tạm hiểu: "Công thư thật tinh xảo, không có thước compa và thước thủy
thì không thể tạo thành mặt hình tròn và hình vuông phẳng được". Cũng
theo truyền thuyết, giới thợ lúc ấy gọi ông là Lỗ Công Thư Ban, lâu ngày
chỉ gọi là Lỗ Ban và Lỗ Công Thư Ban đã nghiên cứu thiên văn, địa lý
kết hợp với 8 quẻ bát quái và sáng tạo ra cây thước Lỗ Ban riêng biệt
của nghề mộc (ngay cả nghề thợ hồ cũng sử dụng) để phục vụ cho việc đặt
đòn mái, đo khuôn nhà, khuôn cửa. Thước có chiều dài 1 thước Tàu (khoảng
44 cm) gồm 4 cung, 16 cửa xấu, tốt. Đến thời Lỗ Ban thuở Lục quốc phân
tranh, ông đem đúc kết lại kinh nghiệm, hiệu chỉnh lại thước Lỗ Ban cũng
chiều như cũ, nhưng có 8 cung, 32 của tốt, xấu, may, rủi, sinh tử, ly
biệt…
Cúng tổ ngày xưa
Đời này truyền sang đời khác và do hoàn cảnh lịch sử để lại, đến nay,
cả Trung Quốc và Việt Nam cũng như một số nước khác ở châu á, những làng
nghề xây dựng đều xem Lỗ Ban là ông Tổ nghề của mình. Cứ đến ngày 13
tháng 6 và ngày 20 tháng Chạp Âm lịch đều tổ chức ngày giỗ của ông Lỗ
Ban một cách chung chung vậy thôi.
Đứng về góc độ "tôn sư trọng đạo" mà nói, lễ giỗ Tổ được tất cả anh em
thợ trong làng nghề tổ chức nghiêm túc và long trọng, nhất là ngày 20
tháng Chạp Âm lịch. Thuở xưa, cúng Tổ phải có lễ Tam sanh, cả làng nghề
phân theo từng nhóm thợ mà đóng góp tiền bạc để lo tổ chức. Lễ Tam sanh
gồm 1 con gà trống trắng, một con heo đực và một vò rượu nếp trắng. Chủ
lễ là một người thợ có uy tín hoặc lớn tuổi nhất đứng ra bái lễ… Ngoài
ra, các thợ mới vào nghề, đây là lễ nhập môn để ra mắt Tổ. Lễ vật cho
một thợ mới là một chú gà trống choai, một trai rượu nếp trắng và một
thẻ nhang thơm. Đặt lên bàn thờ Tổ khấn vái rồi ba xá, ba lạy. Chủ lễ
tiếp nhận lễ và trao lại cho "tân môn đồ" một ly rượu trắng, sau đó "tân
môn đồ" lễ phép nâng ly rượu mời người thợ mà mình tôn làm thầy để thọ
giáo. Thầy uống cạn ly với ý nghĩa: sẽ dạy nghề cho môn đồ thật chí
tình, trọn nghĩa.
Giỗ tổ ngày 13 tháng 6 thì đơn đơn giản và thường cúng tại nơi làm. Lễ
vật chỉ là một bộ tam sên (một quả trứng luộc, một con tôm nướng, một
miếng thịt heo quay) và một chai rượu nếp trắng. Sau đó, tất cả thợ và
khách quây quần lại với nhau, cùng vui ly rượu với những mẩu chuyện vui
buồn trong nghề và truyền cho nhau những kinh nghiệm, bí quyết tay nghề
để học hỏi lẫn nhau.
Giỗ tổ ngành gỗ
Giỗ tổ ngày nay
Qua những năm chiến tranh, việc cúng Tổ làng nghề có bị mai một và gần
như bị lãng quên. Ngày nay, song song với việc khôi phục các làng nghề ở
nước ta, việc giỗ Tổ các nghề cũng được phục hồi theo đà phát triển của
đất nước. Nhiều lễ cúng Tổ được tổ chức quy mô, hoành tráng, thu hút
đông đảo người tham dự. Ngoài lễ cúng chính thức với đầy đủ lễ nghi còn
có tổ chức vui chơi, giải trí như: hát tuồng, đấu vật, cờ tướng, đá gà…
chẳng khác gì những ngày hội lớn. Nhiều nơi trên khắp đất nước ta, ngày
giỗ Tổ nghề được xem như lễ hội truyền thống của dân tộc. Chẳng hạn như:
Hội làng Thị Tứ thuộc thị trấn Đập Đá, huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định mở
vào ngày 12 tháng 2 Âm lịch để tưởng nhớ công ơn ông Đào Giã Tượng, là
Tổ nghề rèn, đã có công truyền nghề cho dân làng. Sau lễ có các sinh
hoạt vui chơi, ca hát, múa lân.
Hội làng La Xuyên ở xã Yên Ninh, huyện ý Yên, tỉnh Nam Định mở vào ngày
11 tháng 3 Âm lịch để giỗ Lão La, ông Tổ nghề chạm gỗ truyền thống nổi
tiếng ở Sơn Nam Hạ. Lão La từng theo giúp vua Lê Đại Hành và hy sinh ở
trận mạc.
Hội làng Bưởi ở xã Đại Bái, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh mở vào 3 ngày
trong năm, là ngày mồng 6 tháng 2, 16 tháng 8 và 29 tháng 9 Âm lịch để
giỗ ông Tổ nghề gò đồng là ông Nguyễn Công Truyền, sống vào khoảng thế
kỷ X - XI, là một võ quan triều Lý, khi về hưu chế ra nghề gò đồng rồi
truyền dạy dân làng.
Hội lễ đồng thời là ngày giỗ tổ nghề kim hoàn được tổ chức hàng năm tại
quận 5, TP. HCM vào mồng 7 đến mồng 9 tháng 2 Âm lịch. Đây là giỗ tổ
nghề kim hoàn dành riêng ở khu vực Nam Bộ. Ngoài lễ còn tổ chức biểu
diễn văn nghệ. Đông đảo thợ kim hoàn các nơi về đây dâng hương lễ Tổ và
trao đổi kinh nghiêm trong nghề.
Giỗ Tổ nghề thể hiện tinh thần "uống nước nhớ nguồn" và "tôn sư trọng
đạo" để nhớ ơn các bậc tiền nhân có công truyền dạy nghề và đây cũng là
dịp để khuyến khích, hỗ trợ nhau trong công việc làm ăn. Chính vì vậy mà
ngày giỗ Tổ các nghề là một nét văn hóa truyền thống cần được giữ gìn
và phát huy
